Fukahanın ihtilaf sebepleri

Fıkhın ilk dönemi olarak kabul edilen Hz. Peygamber döneminde İslam hukukunun iki temel kaynağı olan Kuran ve Sünnet tamamlanmıştır. Hz. Peygamber, bir taraftan Allah’tan aldığı vahyi ümmetine tebliğ etmiş, diğer taraftan da sünnetiyle İslam toplumuna dinin nasıl yaşanacağı yönünde örneklik oluşturmuştur. Hz. Peygamber dönemi fıkhın teşekkül dönemi olmasına rağmen otorite olarak Hz. Peygamber’in başta bulunmasından dolayı her hangi bir fıkhi ihtilaf yaşanmamıştır. Çünkü Müslümanlar karşılaşmış oldukları dini problemlerin çözümünü Hz. Peygamber’e arz etmişler, Hz. Peygamber de ya vahiyle ya da Allah’tan almış olduğu ilim çerçevesinde meseleleri çözüme kavuşturmuştur. Hz. Peygamber’in vefatıyla birlikte İslam toplumu karşılaşmış oldukları fıkhi meselelerin çözümünde çeşitli görüş ayrılıklarına düşmeye başlamıştır. Buna mukabil, Kuran’ın tek Mushaf halinde bir araya getirilmesi, o güne kadar yazılı olmayan hadislerin kayda geçirilerek toplanmaya başlanması bu ihtilafları ortadan kaldırmaya yönelik ilk teşebbüsler olarak karşımıza çıkmaktadır. Fıkhi anlamda ilk ihtilaflar Kuran ve özellikle de Sünnet malzemesinin yorumlanmasında aklın ne oranda etkin olacağı çerçevesinde oluşmaya başlamış ve Hicaziyyûn ve Irâkıyyûn şeklinde ilk fıkhi ihtilaflar kendisini göstermeye başlamıştır. Sonraki dönemlerde Ehl-i Hadis ve Ehl-i Irak şeklinde vücut bulan bu akımlar mezhepleşmenin ilk nüveleri olarak kabul edilmektedir. Emeviler döneminde çeşitli ilim halkaları şeklinde ilk örnekleri görülmeye başlanan mezhepleşme temayülü Hicri III. yüzyılda Abbasiler döneminde kurumsal bir yapıya bürünmüş ve kurucu imam, öğrenci ve eser üçgeninde teşekkülünü tamamlamıştır. İslam hukuk tarihinde fukahanın ihtilafı üç boyutlu olarak karşımıza çıkmaktadır. Birincisi; mezheplerin kurumsal yapısının tamamlandığı hicri üçüncü yüzyıldan önce müstakil müçtehitlerin çeşitli fıkhi görüş ayrılıklarıdır. İkincisi; mezheplerin kurumsal yapılarını tamamlamalarından sonraki süreçte aynı mezhep içindeki fukahanın fıkhi ihtilaflarıdır. Üçüncüsü ise; farklı mezheplere mensup fukahanın fıkhi bir konudaki ihtilaflarıdır. Bu yönüyle fakihlerin ihtilaf sebeplerinin başlıcalarını şu şekilde zikretmek mümkündür; 1- Eldeki sünnet malzemesinin farklı kriterler çerçevesinde değerlendirilmesi, 2- Kuran ve sünnet naslarını değerlendirmede aklın hangi meselelerde ve ne oranda etkin olacağı, 3- İslam hukukunun tâli kaynakları olarak kabul edilen delillerden kaynaklı ihtilaflar, 4- Nasların delâletinden kaynaklanan görüş ayrılıkları, 5- Lugavî (dil bilimsel) görüş ayrılıklarının fıkhî hükümlere etkisi, 6- Tearuz ve tercih (delillerin çatışması veya çeşitli deliller / hükümler arasında bir tercihte bulunma) farklılıklarından kaynaklanan sebepler, 7- Fakihin anlayış ve donanım farklılığından kaynaklanan sebepler, 8- Tür ve Ekol farklılığından kaynaklanan sebepler, 9- Metot farklılığından kaynaklanan sebepler, 10- Mezhep veya fraksiyon aidiyetinden kaynaklanan sebepler vb. İşte biz tebliğimizde yukarıda ana hatlarını belirttiğimiz esaslar çerçevesinde fukahanın ihtilaf sebeplerini arz etmeye çalışacağız.