18. YÜZYIL İSTANBUL AHKÂM DEFTERLERİNE GÖRE İSTANBUL TARIM SİSTEMİNİN TASNİFİ (1743 - 1750)

1743-1750 yılları arasında İstanbul tarım sisteminde yaşanan hukuki ve ekonomik sorunları değerlendirme amacındaki bu çalışma, dönemin İstanbul Ahkâm Defterleri'nin tasnifine yöneliktir. Ahkâm defterlerinde yer alan kayıtlardaki hükümleri tasnif edebilmek için; (a) defter numaraları, (b) başvuru yerleri, (c) ihtilaf konuları, (d) ihtilafın taraflarının sosyal konumları, (e) ihtilafın taraflarının dinleri ve (f) başvuru yılları, temel analiz değişkenleri olarak seçildi. Her bir hüküm, bu sistematiğe göre -öncelikle kendi içlerinde ve daha sonra da genel analize tabi tutularak- incelendi. İstanbul Ahkâm Defterleri Kayıtları'nda, Ocak 1743-Kasım 1750 yılları arasındaki dönemde, tarımsal sistemle ilgili olarak 284 tane hüküm tespit edildi. Bu hükümlerin analizi sonucunda, en fazla kararın, 2 numaralı defterde (%57,4) alındığı görüldü. İstanbul tarımsal sisteminde yaşanan sorunların, yoğunluklu olarak "miri, tımar ve mülk toprak ihtilafları" (%45,4) ve "vergiler" (%34,2) konularıyla ilgili oldukları belirlenmiştir. Bununla birlikte en fazla tarımsal sorun, Üsküdar (%52,3) bölgesinde yaşanmıştır. Yine, Suriçi kazasında sıklıkla "reayanın başka şehir, köy vb. yerlere göçü" (%84,2), Galata ile Üsküdar kazalarında "tımar, mülk, çiftlik, tarla ve arazilere müdahale" (sırasıyla %40,9 ve %22,1) ve Haslar kazasında yoğunlukla "mera, yaylak, kışlak, otlak vb. yerlere müdahale" (%23,6) konularına ilişkin sorunların yaşandığı belirlenmiştir. Defter hükümlerinin, İstanbul bölgelerine ait nahiyelere göre yapılan tasnifinde, görüldü ki, Galata bölgesi sınırlarına giren hükümler, ağırlıklı olarak Marmara (%50) ve Kapudağ (%40,9) nahiyelerinden, Üsküdar bölgesi sınırlarında yoğunlukla Gekbuze (%24) ve Yoros (%12,3) nahiyelerinden ve Haslar bölgesi sınırlarında ağırlıklı olarak Silivri (%29,2) ve Terkos (%15,7) nahiyelerinden verilmiştir. 18.yüzyılda İstanbul'daki tarımsal sorunlar, çoğunlukla yönetilenler (reaya) arasında yaşanmıştır. Istanbul'da yaşadığı sorunların çözümü için, merkezi idareye müracaat edenlerin, %87,7 gibi oldukça yüksek bir kısmı, yönetilen(ve bunun %86,3'ü köyde yerleşik) zümreden oluşmaktadır. Benzer şekilde, hükmün diğer tarafı olan şikâyet edilenlerin de %86'sı yönetilen(ve yine bunun %86,9'u köyde yerleşik) %75,7'sinde her iki taraf da yönetilen zümreden oluşurken, %12'si yönetilen ile yöneten arasında, %10,6'sı yöneten ile yönetilen arasında ve sadece %1,8'i iki yöneten arasında yaşanmıştır. zümreden müteşekkildir. Yine, verilen hükümlerin, Dönemin Istanbul Ahkâm Defteri Kayıtları'ndan, aralarında toplumsal ihtilaf yaşayan tarafların dini özelliklerine ait verilere de ulaşıldı. Bu amaçla, defterlerdeki hükümler, Müslüman ve Gayrimüslim olarak tasniflenerek değerlendirildi. Görüldü ki, hem müracaat eden ve hem de şikâyet edilen taraflar, çoğunlukla köyde yaşayan Müslüman yönetilen reayadan oluşmaktadır. İlgili Ahkâm kayıtlarına göre, toplumsal ihtilaflara ilişkin olarak verilen hükümlerin, %80,3'ü Müslüman tebaaya yöneliktir. Şöyle ki, müracaat edenlerin %87,7'si ve şikâyet edilenlerin %84,2'si Müslüman iken; müracaat edenlerin sadece %11,3'ü ve şikâyet edilenlerin %9,2'si Gayrimüslim (ve ağırlıklı olarak Zimmi)'dir. Bu durum, 18.yüzyılda Istanbul'da Müslüman nüfusunun daha yoğun olduğu savını destekler niteliktedir. Istanbul Ahkâm Defterleri'nde sosyal hayatla ilgili olarak verilen hükümler son olarak, zaman açısından değerlendirildi. Bu amaçla, 18.yüzyılın ilk yarısına ait defter kayıtları, hükümlerde belirtilen yıllara göre sınıflandırıldı. Yapılan tasnif sonucunda, Istanbul'da yaşanan tarımsal sorunların; 1743-1746 yılları arasında nispeten yüksek olduğu ve 1750 yılına doğru giderek azaldığı belirlendi. Nitekim yaşanan sorunların; %66,9'u 1743-1746 yılları arasındaki dönemde yaşanırken, %33,1'i 1747-1750 yılları arasındaki dönemde oluşmuştur. Istanbul'daki tarımsal sorunlarla ilgili şikâyetler özellikle 1743 ve 1746 yıllarında yoğunlaşmıştır