Rexneya civakî, sîyasî û dîrokî di romana kurdî ya dîyasporayê da

Abstract

Kürtler 20. yüzyılın başlarından itibaren sosyal ve siyasal gelişmelerden ötürü yabancı ülkelere iltica etmek zorunda kalmıştır. Kürt diaspora romanı da ana vatanlarından ayrılmak zorunda kalmış yazarların, Sovyetlerde ve çoğunlukla Avrupa ülkelerinde yarattıkları bir ekolü ifade etmektedir. Avrupa Kürt diaspora roman ekolünden gelen Mahmut Baksi, Mehmed Uzun, Firat Cewerî, Hesenê Metê, Jan Dost ve Helîm Yûsiv; romanlarında doğrudan ya da dolaylı olarak eleştiriler yapmışlardır. Çalışmamızla Avrupa Kürt diaspora romanı üzerine yapılan tematik eleştiri tasnifi ve tahlili sahasına katkı sunmayı amaçladık. Bu tez çalışması, adı geçen romancıların 1984-2020 yılları arasında yayımlanan romanlarında yer alan sosyal, siyasal ve tarihsel eleştirilere odaklanmaktadır. Çalışmamızda bu eleştiriler tasnif edilmiş ve eleştirilerin arka planında yatan nedenler üzerinde durulmuştur. Edebi eserin, dönemin sosyal, siyasal koşullarından etkilendiği tezinden hareketle Kürt diaspora romanı bağlamında altı romancının toplam otuz bir romanında yer alan sosyal, siyasal ve tarihsel eleştiriler, tarihî ve sosyolojik eleştiri kuramları doğrultusunda ve edebiyat sosyolojisi bağlamında analiz edilmiştir. Kürt diaspora romanında romancılar, köy ve köylü gerçeğine eğilmiş feodalite, fakirlik, gelenekler, cehalet, eğitim, insan ve din gibi konularda eleştirilerde bulunmuşlardır. Siyasi açıdan yönetim kaynaklı sorunlar, Orta Doğu ülkelerinin Kürt politikaları, dil, kimlik, asimilasyon, ideoloji ve insan hakları ihlalleri gibi meseleler çokça eleştirilmiştir. Siyasi sorunlar, diaspora romanlarında sosyal meselelerin de kaynağı olarak görülmüş ve eleştirilmiştir. Kürt mirliklerinin yerel iktidarlarından modern zamanlara kadar olan süreçte yaşanan siyasi krizler da eleştirilerin hedefi durumundadır. Kürt diaspora romancıları, Osmanlı ve Türkiye tarihi ile Irak, İran tarihi ve bazı Avrupa ülkeleriyle ilgili tarihî olay ve kişileri de eleştirmişlerdir. Romanlarda geçen siyasi eleştirilerin pek çoğu tarihsel nedenlere dayanmaktadır. Romancılar, yetiştikleri ülkelerin ve kültürlerin, üzerlerinde bıraktığı olumsuz etkileri yarattıkları karakterlerin kolektif hafızalarına aktarmış böylece farklı zaman ve mekanlarda geçen roman kurguları, Kürt sosyo-politik realitesinin eleştiri galerisini oluşturmuştur.

Since the beginning of the 20th century, the Kurds had to seek asylum in foreign countries due to social and political developments. The Kurdish diaspora novel also expresses a school in the Soviet Union and mostly in European countries created by writers who had to leave their homeland. Mahmut Baksi, Mehmed Uzun, Firat Cewerî, Hesenê Metê, Jan Dost and Helîm Yûsiv, who came from the European Kurdish diaspora novel school; have made direct or indirect criticisms in their novels. With our study, we aimed to contribute to the thematic criticism classification and analysis on the European Kurdish diaspora novel. This thesis focuses on the social, political and historical criticisms in the novels of the aforementioned novelists published between 1984 and 2020. In our study, these criticisms were classified and the reasons behind the criticisms were emphasized. Based on the thesis that the literary work was influenced by the social and political conditions of the period, social, political and historical criticisms in a total of thirty-one novels by six novelists in the context of Kurdish diaspora novel were analyzed in line with the historical and sociological criticism theories and in the context of literary sociology. In the Kurdish diaspora novel, the novelists focused on the reality of the village and the peasant and criticized the subjects such as feudalism, poverty, traditions, ignorance, education, people and religion. Issues such as political problems arising from the administration, Kurdish policies of Middle Eastern countries, language, identity, assimilation, ideology and violations of human rights have been widely criticized. In diaspora novels, political problems have been evaluated and criticized as the source of social issues as well. The political crises experienced in the process from the local governments of the Kurdish emirates to modern times are also the target of criticism. Kurdish diaspora novelists also criticized historical events and people related to the history of Ottoman and Turkey, the history of Iraq, Iran and some European countries. Novelists transferred the negative effects of the countries and cultures they grew up on to the collective memories of the characters they created, so that the fictions of the novels set in different times and places formed the criticism gallery of the Kurdish socio-political reality.

Kurd ji serê sedsala 20an û vir ve ji ber sedemên civakî û sîyasî bêgav mane ku koçî nav dewletên bîyanî bikin. Romana kurdî ya dîasporayê jî nivîskarên ku ji welatên xwe veqetîyane û li Ewropa û Sowyetan ekolek avakirine tîne ziman. Nivîskarên ku ji ekolê romana diasporaya kurdi tên: Mahmut Baksi, Mehmed Uzun, Firat Cewerî, Hesenê Metê, Jan Dost û Helîm Yûsiv di romanên xwe da rasterast an jî nixumandî rexneyên civakî, sîyasî û dîrokî kirine. Me bi xebata xwe hewl da ku em tevkarîyekê ji bo qada analîz û senifandina rexneyên tematîk ên li ser romana kurdî ya dîyasporaya Ewropayê bikin. Ev xebata tezê li ser rexneyên civakî, sîyasî û dîrokî yên romannûsên navborî ku romanên wan di navbera salên 1984-2020î da derçûne, disekine. Di xebata me da ev rexne hatine senifandin û li ser sedemên paşxaneya wan hatîye sekinandin. Bi angaşta ku berhemên edebî di bin bandora mercên serdema xwe ya civakî, sîyasî û dîrokî da dimînin, di peywenda romana kurdî ya dîyasporayê da rexneyên civakî, sîyasî û dîrokî yên di sî û yek romanên şeş romannûsan da li gor teorîyên dîrokî û rexneya sosyolojîk û di çarçoveya sosyolojîya edebîyatê da hatine analîzkirin. Di romana kurdî ya dîyasporayê da romannûsan, bala xwe dane rastîya gund û gundîtîyê û di mijarên axatî xizanî, orf û adet, cehalet, perwerde, însan û dîn da cih dane rexneyan. Ji alîyê sîyasî ve meseleyên wek pirsgirêkên rêvebirî, sîyaseta dewletên rojhilata navîn, ziman, nasname, asîmîlasyon, bîrdozî û binpêkirinên mafên mirovan gelekî hatine rexnekirin. Pirsgirêkên sîyasî di romana dîyasporayê da wek çavkanîya meseleyên civakî jî hatîye dîtin û rexnekirin. Krîzên sîyasî ku ji pêvajoya desthilatdarîya herêmî ya mîrektîyên kurdan û heta serdemên modern ve qewimîne jî bûne armanca rexneyan. Romannûsên dîyasporaya kurdî, dîroka Îran, Îraq, Tirkîye û Osmanîyan û hin kesayet û bûyerên dîrokî yên bi dewletên Ewropayê ra têkildar jî rexne kirine. Gelek rexneyên sîyasî yên di romanan da derbas dibin ji sedemên dîrokî ve dizên. Romannûsan, bandorên neyênî yên çand û dewletên ku lê gihaştine, transferî bîra kolektîf a lehengên xwe kirine. Bi vî awayî çîroksazîyên romanên ku di dem û deverên cuda da derbas dibin, galerîya rexneyên rastîya sosyo-polîtîk a kurdan ava kirine.