Ilısu Barajı ve HES Projesi kapsamında Siirt çevresinde Botan, Kezer ve Başur Çayı Vadilerinde yapılan jeomorfoloji çalışmaları

Abstract

Türkiye’nin önemli projelerinden biri olan GAP’ın bir parçası olarak Ilısu Barajı’nın etkileşim alanlarında 1998 – 2018 yılları arasında gerçekleştirilen kültür varlıklarını belgeleme ve kurtarma çalışmaları kapsamında Bismil, Batman, Mardin ve Siirt çevresinde arkeolojik kazı ve yüzey araştırmalarının yanı sıra jeomorfolojik araştırmalar da yürütülmüştür. Bu çalışmalardan biri de Siirt ve çevresinde, Botan, Başur ve Kezer Çayı vadilerinde yer alan arkeolojik yerleşmelerin çevreleri ile olan ilişkilerini ele alan jeomorfolojik çalışmalardır. Aktif tektonizmanın devam ettiği Siirt çevresinde tektonik ve yapısal faktörlerin yanında karstik ve fluviyal etkenlerin şekillendirdiği oldukça zengin ve çeşitli, engebeli bir jeomorfolojik manzara hakimdir. Botan Çayı ve onun kolları olan Başur (Bitlis) ve Kezer Çayları tarafından aşındırılan kıvrımlı yapılar üzerinde kluz, komb, val, gömük menderes gibi tipik yapısal jeomorfolojik öğeler gelişmiştir. Bu akarsuların oluşturduğu vadiler üzerinde özellikle ulaşım faktörüne bağlı olarak tarihi yollar işlevi gören noktalarda önemli arkeolojik yerleşmeler kurulmuştur. Bunlardan Başur Höyük ve Çattepe yerleşmelerinin konumsal özellikleri ve çevre ile olan ilişkileri ele alınmıştır. Başur Höyük, Anadolu Yüksek Platoları ile Mezopotamya arasında önemli bir ulaşım koridoru olan Başur (Bitlis) Çayı’nın Siirt çevresindeki dar ve derin boğazlara girmeden önceki geniş taşkın yatağı üzerindeki taraçalar üzerinde kurulmuştur. Yerleşme, bölgelerarası ticaretin önemli bir kavşak noktasıdır. Botan Çayı ile Dicle Nehri’nin birleştiği noktada, bu akarsuların tüm aşındırıcı ve taşkın risklerine rağmen oldukça sert konglomeralardan oluşan bir tepe üzerinde kurulmuş olan Çattepe yerleşmesi de akarsu ulaşımı açısından oldukça önemli bir lokasyonda bulunmaktadır. Tarihi dönemlerde Yukarı Dicle Havzası’nda keleklerle taşınan çeşitli ürünler, Çattepe’de toplanarak sefinelerle (gemi) Güney Mezopotamya’ya gönderilmiştir.

The documentation and rescue works were carried out between 1998 and 2018 within the impact area of Ilısu Dam and Hydropower Plant Project which was a part of the long-term regional development plan of South-Eastern Anatolia (abbrev. as GAP in Turkish). In this project, in addition to salvage excavations and archaeological surveys held in Bismil, Batman, Mardin and Siirt, geomorphological researches were also carried out in the same target area. One of these researches that focused on the relationship of the archaeological sites located in the valleys of Botan, Başur and Kezer streams found in Siirt province with their environments. In the vicinity of Siirt where active tectonism continues, a rich and varied geomorphological landscape shaped by karstic and fluvial factors as well as tectonic and structural factors is available. Typical structural geomorphological elements such as cluz, comb, syncline valley, embedded meander are formed on the folded structures eroded by Botan river and its tributaries Başur (Bitlis) and Kezer streams. In the valleys formed by these rivers, important archaeological settlements were founded on the historical roads. Among those settlements, as well as the spatial characteristics of Başur Höyük and Çattepe; their relations with the environment are also discussed here. Başur Höyük was built on terraces on the large floodplain of Başur (Bitlis) stream, a significant transportation aisle between Anatolian Highlands and Mesopotamia, just before the stream enters the narrow and deep gorges around Siirt. Başur Höyük is located at an important crossroads for interregional trade. On the other hand, the site of Çattepe located on a hill consisting of very hard conglomerate at the confluence of the Tigris and Botan, despite the erosion and flood risks of the both rivers. So, Çattepe settlement is also having an important location in terms of river transportation. However, various products transportted by keleks in the Upper Tigris Basin were gathered at Çattepe and then sent to Southern Mesopotamia by boats during the historical periods.